Wolna elekcja

Wolna elekcja z czasem odbywała się na stałe w podwarszawskiej Woli, wówczas wsi.

Co to jest wolna elekcja?

Elekcją nazywamy powołanie na urząd bądź stanowisko monarchy, dostojnika świeckiego albo duchownego. Zatwierdzano elekcją osobę jednego z członków panującej rodziny królewskiej. Podobnie w roku 1386 elekcją zatwierdzono wybór na polski tron Władysława Jagiełły. Bezkrólewie – czas pomiędzy śmiercią władcy i kolejną koronacją - które nastąpiło po bezpotomnej śmierci króla Zygmunta II Augusta z dynastii Jagiellonów 7 lipca 1572 roku, zaowocowało potrzebą wprowadzenia wolnej elekcji.

Jej zasady dookreślono podczas sejmu konwokacyjnego. Mianem wolnej elekcji (elekcja viritim) określa się takie powołanie na tron monarchy, które jest całkowicie poza zasadami sukcesji dynastycznej. Wyboru króla polskiego (i jednocześnie Wielkiego Księcia Litewskiego) dokonuje cała szlachta kraju na zjeździe, najlepiej osobiście i bez przedstawicieli. Uczestnictwo jest oczywiście dobrowolne i prestiżowe.

Pierwsza wolna elekcja i pierwszy król elekcyjny

Po wygaśnięciu panującej dynastii Jagiellonów w 1572 roku w kraju obawiano się chaosu, a wręcz upadku Rzeczypospolitej. Nie istniał żaden ustalony kodeks postępowania w takiej sytuacji, a pojęcie wolnej elekcji praktycznie jeszcze nie obowiązywało. Kryzys dynastyczny zagrażał trwałości szlacheckiej Polski.

Dopiero w rok po śmierci króla Zygmunta II Augusta szlachta oraz magnaci porozumieli się w sprawie miejsca spotkania na przeprowadzenie wolnej elekcji. Pierwszy król elekcyjny został więc powołany w podwarszawskiej wsi Kamień (Kamionek) w roku 1573. Głosowanie odbywało się na zasadach pospolitego ruszenia, według poszczególnych województw, czemu przyglądali się posłowie i dostarczali szlacheckie głosy Senatowi.

Rzecz jasna obozy szlachecki oraz magnacki nieustannie spierały się ze sobą, a do tego dochodziły jeszcze różnice wyznaniowe na linii katolicy – protestanci. Ostateczną decyzję ogółu polskiej szlachty ogłosił Marszałek Sejmu, mianowaniem nowego króla zajmował się natomiast Prymas Polski. W głosowaniu brało udział nawet 50 tysięcy szlachciców. 11 maja 1573 roku na króla Polski wybrano Henryka III Walezego.

Ostatnia wolna elekcja

Wolne elekcje odbywały się regularnie do 1791 roku, kiedy to Sejm Wielki zadecydował o zniesieniu tej instytucji, a niedługo potem uchwalił Konstytucję 3 Maja. 11 wolnych elekcji zakończyła ostatnia, z września 1764 roku, kontrolowana całkowicie przez Cesarstwo Rosyjskie.

Ostatnim wolnym królem elekcyjnym został Stanisław II August Poniatowski. Pokonał on takich kandydatów do tronu, jak Adam Kazimierz Czartoryski, Jan Klemens Branicki, Stanisław Antoni Poniatowski czy Michał Kazimierz Ogiński. Wolna elekcja powiązana była z ryzykiem ustanowienia polskiego tronu na pozycji karty przetargowej w sporach politycznych.