Powstanie w getcie warszawskim

Powstanie w getcie warszawskim było bezpośrednią odpowiedzią na konsekwentną realizację niemieckiego planu zagłady Żydów. Hitlerowcy zgotowali ludności cywilnej Warszawy prawdziwe piekło, łamiąc podstawowe zasady godności człowieka w ramach nieludzkiej ideologii i skazując na śmierć osoby zarówno aktywnie przeciwstawiające się wrogowi, jak i biernie wykonujące polecenia.

Powstanie w getcie warszawskim, najrozleglejszym i najbardziej zatłoczonym tego rodzaju miejscu w Europie, nierozerwalnie związane było z wysoką śmiertelnością mieszkańców tego obszaru i licznymi ucieczkami poza mury, bardziej symbolicznie niż fizycznie odgraniczające getto od aryjskiej części miasta. Wskutek nieustannych odgórnych migracji Żydów teren getta kurczył się.

Sytuacja w getcie warszawskim przed powstaniem

W listopadzie 1939 roku posiedzenie Judenratu ustaliło, że należy przesiedlić wszystkich Żydów z terenu Warszawy do zamkniętej dzielnicy miasta. Brak konkretnego planu sprawił, że początkowo umieszczano jedynie tablice o zakazie wstępu dla żołnierzy i nakazano Żydom noszenie opasek. W marcu kolejnego roku Niemcy zorganizowali antysemickie zamieszki i rozgłosili, że utworzą specjalne getto warszawskie dla ochrony Żydów przed atakującymi ich Polakami.

Zarządzenie podpisano oficjalnie w październiku, a w grudniu podzielono getto na małe i duże, aby kontrolować nielegalny handel i uwidocznić jego granice. Marzec 1941 roku to okres umieszczenia w getcie warszawskim łącznie 460 tysięcy osób. Warunki egzystencji były nieludzkie: głód, choroby, chłód, bezdomność dziesiątkowały Żydów. Wszędzie leżeli zmarli dorośli i dzieci, których nie było gdzie, jak i czym grzebać. Każda ulica getta warszawskiego wyglądała podobnie. Wszelkie przejawy sympatii wobec Żydów wśród ludności stolicy surowo karano, a wykonywane natychmiast wyroki śmierci za pomoc czy udzielanie im schronienia były wówczas na porządku dziennym.

Cywilna ludność Warszawy i getta nie miała złudzeń co do losów wywożonych z miasta Żydów. Pierwsze zbrojne wystąpienia poprzedzające powstanie w getcie warszawskim miały miejsce od 18 stycznia 1943 roku. Oddziały niemieckie wkroczyły wówczas za mury w celu jednorazowego wywiezienia do Treblinki 8 tysięcy osób.

Żydowska Organizacja Bojowa (powstała 28 lipca 1942 roku, liczyła 500 członków, współpracowała z Komendą Armii Krajowej) rozpoczęła nierówną walkę z okupantem, zakończoną sporymi stratami po stronie mieszkańców getta. Do obozu zakłady deportowano jednak tylko połowę z zaplanowanej liczby osób i przedwcześnie zakończono całą akcję.

Wybuch powstania w getcie warszawskim

19 kwietnia 1943 roku rozpoczęło się pierwsze europejskie powstanie miejskie - wymierzone w hitlerowską III Rzeszę powstanie w getcie warszawskim. Polskie organizacje podziemne, przede wszystkim Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy (wywodzący się jeszcze z czasów przedwojennego Betaru), zbrojnie przeciwstawiły się agresji w imię godności ludzkiej i człowieczeństwa. Nie chodziło o zwycięstwo czy zbieranie laurów.

Powstanie w getcie warszawskim było buntem opuszczonych, których porzuciły nawet siły aliantów, a cały świat jedynie przyglądał się niszczącej i do tej pory niepowstrzymanej mocy hitlerowców. Rzeczy, które działy się w samym centrum cywilizowanej Europy na oczach najważniejszych przywódców, głęboko wryły się w ludzką pamięć. Powstanie w getcie warszawskim nie może jednak być zapomniane i zepchnięte do podświadomości, pozostając jedynie akapitem w podręcznikach do historii.

Przed wybuchem powstania w getcie warszawskim podejmowano próby współpracy ŻOB i ŻZW, co jednak nigdy się nie udało. Od 19 kwietnia 1943 roku obie organizacje w dosyć naturalny sposób zjednoczyły wysiłki przeciw wspólnemu wrogowi, III Rzeszy. Zbędne były militarne cele strategiczne na czas powstania w getcie warszawskim, najważniejsza była bowiem reakcja na masowe ludobójstwo, a nie rozważanie znikomych szans na powodzenie. Podstawowym problemem w trakcie powstania w getcie warszawskim był brak broni, którą trzeba było przemycać zza murów, z aryjskiej części Warszawy.

Powstanie w getcie warszawskim – przebieg

Heinrich Himmler zarządził końcowy etap likwidacji ludności żydowskiej i całego getta warszawskiego. Za murami pozostało już jednak tylko maksymalnie 70 tysięcy Żydów, co jest niewielką liczbą w porównaniu z maksymalnie prawie połową miliona.

Datę ustalono na żydowskie święto, 6 kwietnia 1943 roku na godzinę 6 rano i tego samego dnia wybuchło powstanie w getcie warszawskim. 850 uzbrojonych po zęby Niemców w asyście pojazdów opancerzonych weszło do getta warszawskiego od Nalewek, a po południu dołączyli do nich ludzie generała Jurgena Stroopa.

Pierwszego dnia 2 tysiące członków SS, Wermachtu, żołnierzy ukraińskich, łotewskich oraz litewskich zaatakowało ludność cywilną warszawskiego getta. Już o poranku w dniu wybuchu powstania w getcie warszawskim hitlerowcom skutecznie czoła stawili powstańcy żydowscy, których łącznie było około tysiąca, z każdym rodzajem broni, jaki tylko udało im się zdobyć, a najczęściej w ogóle bez broni. Ponoszący duże straty hitlerowcy wycofali się około godziny 21, aby ponownie zaatakować o świcie. Walki trwały ze zmiennym powodzeniem i licznymi akcjami bojowymi do 19 maja 1943 roku.

W trakcie powstania w getcie warszawskim oddziały hitlerowskie od budynku do budynku poruszały się w kierunku centrum stołecznego getta. Palono, niszczono, wysadzano wszystko po drodze. Uciekającą z domów, bunkrów czy zaimprowizowanych schronów ludność cywilną zabijano. Uczestnicy powstania w getcie warszawskim od początku walczyli w dość rozproszony sposób, w niewielkich grupach, aby zbytnio nie zwracać na siebie uwagi i nie stać się łatwym celem.

Powstanie w getcie warszawskim powoli zbliżało się do końca, kiedy 8 maja 1943 roku żołnierze III Rzeszy dotarli na ulicę Miłą 18. Znajdował się tam potężny schron, w którym rezydowało dowództwo ŻOB i bojownicy. Brak innych możliwości spowodował, że zdesperowani powstańcy na czele z Mordechajem Anielewiczem odebrali sobie życie i nie dołączyli do ludności cywilnej, która się poddała przed zakończeniem powstania w getcie warszawskim.

Podczas powstania w getcie warszawskim polskie podziemie próbowało wspomóc żydowskich powstańców. Bojownicy z getta pozostali jednak osamotnieni mimo szczątkowych prób wsparcia ze strony oddziałów GL, Kedywu czy Socjalistycznej Organizacji Bojowej.

Powstanie w getcie warszawskim – skutki

Jeszcze podczas kwietniowych i majowych walk w powstaniu w getcie warszawskim rząd polski w Londynie nie ustawał w apelach o pomoc. Świat przyglądał się jednak bez reakcji hitlerowskim wybrykom. Ogrom tragedii narodu żydowskiego podkreśliła głębia bezradności Szmula Zygielbojma, członka Rady Narodowej RP na obczyźnie i jego głośne samobójstwo w Londynie.

Odbyło się ono w akcie protestu wobec bierności krajów sojuszniczych. W drugiej połowie kwietnia zorganizowano co prawda konferencję bermudzką, w której uczestniczyli przedstawiciele Wielkiej Brytanii oraz USA. Czysto teoretyczne rozważania i brak skutków praktycznych nie zmieniły w żaden sposób sytuacji warszawskich Żydów i nie zapobiegły planom likwidacji narodowości żydowskiej.

Historycznie powstanie w getcie warszawskim, o niezwykle symbolicznej wymowie, uważane jest nie tylko przez naród żydowski za najistotniejszy moment w jego dziejach. Charakter ruchu oporu wobec nazistów uległ zmianie, a całkowita eksterminacja Żydów nie mogła już być możliwa. Rozpoczęło serię zbrojnych wystąpień z rożnym skutkiem także w getcie w Białymstoku, Wilnie, Częstochowie, czy Będzinie.

Likwidacja getta warszawskiego

Wielka akcja likwidacyjna, część operacji Reinhardt, miała miejsce na 9 miesięcy przed wybuchem powstania w getcie warszawskim. Fizyczna likwidacja ludności żydowskiej rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku od wysiedleń, przeprowadzanych przez oddziały SS i żołnierzy zagranicznych.

Niemcom pomagali nienawidzeni przez społeczeństwo członkowie Żydowskiej Służby Porządkowej, których i tak spotkał identyczny los, jak ten, który zgotowali swoim rodakom. Ten etap likwidacji getta warszawskiego zaowocował wywiezieniem do niemieckiego obozu zagłady w Treblince 254 tysięcy osób. Po tej akcji zbrojnej łącznie zagazowano prawdopodobnie nawet do 300 tysięcy ludzi.

Część Żydów trafiła ponadto do obozów pracy, zmarła w getcie z powodu chorób, pożarów, zaczadzenia lub od hitlerowskich kul, a ośmiu tysiącom osób udało się zbiec. W okresie wielkiej akcji likwidacyjnej 25 tysięcy Żydów ukrywało się na terenie Warszawy, a historyczne dane wskazują na to, że w getcie warszawskim pozostało około 35 tysięcy osób.

Ostatnim dniem walk powstania w getcie warszawskim był 16 maja 1943 roku. Akcja pacyfikacyjna została oficjalnie zakończona przez hitlerowskiego generała Jurgena Stroopa rozkazem wysadzenia Wielkiej Synagogi. Członkowie oddziałów ŻOB oraz ŻZW polegli, głównie walcząc do końca bądź wydano ich III Rzeszy po powstaniu w getcie warszawskim. Spośród dowództwa przeżyli Marek Edelman i Icchak Cukierman, którzy dawali świadectwo tragicznych wydarzeń w getcie.