Konfederacja Warszawska

Konfederacja Warszawska w 2003 roku została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata, która skupia wszelkie dokumenty z całego świata, posiadające znaczenie historyczne lub cywilizacyjne.

Co to jest konfederacja warszawska?

Konfederacja warszawska była aktem uchwalonym podczas sejmu konwokacyjnego w Warszawie w 1573 roku. Miała zapewnić porządek i jedność w państwie, gwarantując wolność wyznania wśród szlachty, mieszczaństwa i innych wolnych obywateli Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Konfederacja warszawska – tło historyczne

Właściwie już od czasów Kazimierza Wielkiego pojawiały się kolejne akty i przywileje gwarantujące równość wśród ludzi różnych wyznań. W historii polski odnotować można:

• Dwa dokumenty wspomnianego Kazimierza Wielkiego, pierwszy z 1356 zagwarantował monofizyckim Ormianom wolności dla zwyczajów i kultu oraz równość wobec spraw administracyjnych; drugi dokument wydany pięć lat później takie same prawa nadał wyznawcom prawosławia;
• Wydanie antyhusyckiego edyktu wieluńskiego, który co prawda ograniczał wolności zwolenników Jana Husa, ale wymuszony został przez katolickie duchowieństwo na przyjaznym husytom królu Władysławie Jagiełło; równie przychylnie na ten ruch religijny patrzył lud;
• Dokument Zygmunta Starego uznający luteranizm za religię panującą w podporządkowanych Rzeczypospolitej w tamtym czasie Prusach;
• Akty Zygmunta Augusta z 1563 i 1568 roku, które zniosły wiele ograniczeń w obejmowaniu urzędów przez wyznawców rytu prawosławnego.

Rzeczpospolita był także krajem tolerancyjnym wobec anabaptystów, Tatarów wyznających islam, Żydów, a także Karaimów przybyłych z terenów Turcji.

Konfederacja warszawska – przyczyny

Bezpośrednim powodem podpisania konfederacji warszawskiej była śmierć ostatniego z Jagiellonów, dynastii królewskiej, która szczególnie przyczyniła się do wzrostu tolerancji wobec innowierców na terenie Rzeczpospolitej. W tym czasie kraj zamieszkiwali wyznawcy wielu wyznań, tak odłamów chrześcijaństwa, jak i Żydów czy muzułmanów.

Bezkrólewie wprowadziło chaos, który był szczególnie niebezpieczny, biorąc pod uwagę wojny religijne toczące się w Europie Zachodniej. Zagrożeni byli przede wszystkim protestanci. Idea kalwinizmu, luteranizmu czy husytyzmu była świeża, a same nurty uważane były przez europejskich królów katolickich za herezje. Wyznawców zabijano masowo, palono na stosach, więziono. Mimo panującej w Rzeczpospolitej tolerancji szlachta innowiercza, wobec konieczności wyboru króla, postanowiła zabezpieczyć siebie i swoje majątki.

Ważną kwestią ujętą w konfederacji warszawskiej było ogólne uporządkowanie spraw w obliczu wolnej elekcji. Szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo musiały obrać wspólny kierunek polityki, tak aby móc reagować na działania króla. Wolna elekcja dopuszczała bowiem kandydatury z różnych państw, o różnych wyznaniach, dlatego zebrani pod Warszawą magnaci nie mieli gwarancji, że przyszły władca obierze działania nieszkodzące polskim interesom.

Konfederacja warszawska – postanowienia

Konfederację warszawską podpisano podczas sejmu konwokacyjnego w Warszawie 28 stycznia 1573 roku. Dokument został przyjęty większością głosów. Zakładał między innymi:

• wieczysty i bezwarunkowy pokój między wyznawcami różnych religii i nurtów religijnych,
• równouprawnienie wśród szlachty i mieszczan niezależnie od wyznania,
• „cuius regio, eius religio”, którego ostatecznie nie uchwalono z powodu odrzucenia przez szlachtę sandomierską; zasada mówiła o tym, że szlachta mogła wyznawać religię inną, niż król i narzucać ją osobom sobie podporządkowanym.

Konfederacja warszawska a król

Tradycją było, że nowy król w chwili wstąpienia na tron przysięgał przestrzegać wszelkich praw nadanych przez jego poprzedników. Tak samo było w przypadku dokumentów wydanych przez szlachtę przed pierwszą wolną elekcją. Akt konfederacji warszawskiej znalazł się bowiem w tak zwanych artykułach henrykowskich, które podpisywane były przez kolejnych władców elekcyjnych.

Konfederacja warszawska – skutki

Rezultatem konfederacji warszawskiej było uznanie Rzeczpospolitej za miejsce schronienia dla różnowierców. Zjeżdżali tu prześladowani wyznawcy różnych religii z całej Europy. Na ziemiach polskich kwitła wielokulturowość, dało się słyszeć różne języki, obserwować odmienne zwyczaje. Przez współczesnych sobie mieszkańców Europy Zachodniej Rzeczpospolita uważana była prześmiewczo za azyl dla heretyków, ale samo królestwo zyskało na wielokulturowości bardzo dużo, ponieważ przyczyniła się ona do rozwoju polskiej idei odrodzenia.

Warto nadmienić, że mimo konfederacji warszawskiej istniały przejawy nietolerancji na ziemiach Polski i Litwy, takie jak wygnanie Arian w połowie XVII wieku czy niedługo później wprowadzenie kary śmierci za porzucenie wiary. Jednak do XVIII wieku takie przypadki należały do rzadkości.

Sytuacja uległa zmianie w XVII wieku, gdy katoliccy Wazowie toczyli wojny z protestancką Szwecją, prawosławną Rosją i muzułmańską Turcją. To wtedy narodziła się postawa polskiego patrioty-katolika, a za granicą zaczął obowiązywać stereotyp Polaków jako narodu ciemnego i nietolerancyjnego. Stało się to jednym z pretekstów do rozbiorów Rzeczpospolitej w XVIII wieku.