Sejm Wielki (Sejm Czteroletni)

Sejm Wielki (Sejm Czteroletni) uchwalił szereg reform przełomowych dla Polski pod względem historycznym. To właśnie Sejmowi Wielkiemu zawdzięczamy podpisanie Konstytucji 3 Maja, z monteskiuszowskim podziałem władzy na stanowiącą prawo, wykonującą je oraz sądowniczą.

Co to jest Sejm Wielki (Sejm Czteroletni)?

Sejm Wielki (Sejm Czteroletni) zwołano po otrzymaniu przyzwolenia od rosyjskiej carycy Katarzyny II. Dostrzegła ona potrzebę uzdrowienia ciężkiej sytuacji politycznej w Polsce i umożliwiła królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu przeprowadzenie reform, które były niezbędne w państwie. Sejm Wielki obradował pomiędzy 6 października 1788 roku a 29 maja 1792 roku w Warszawie.

Nazwa Sejm Wielki oznacza, że kiedy od jesieni 1790 roku, gdy przeprowadzono nowe wybory do izby poselskiej, powołani dwa lata wcześniej posłowie odmówili opuszczenia sali, obrady odbywały się tak naprawdę w podwójnym składzie. Wszelkie decyzje musiały odtąd zapadać większością głosów, a na Marszałka konfederacji koronnej Sejmu Wielkiego wybrano Stanisława Małachowskiego.

Sejm grodzieński, który następował bezpośrednio po Sejmie Wielkim, przeszedł do historii jako dość burzliwy oraz ostatni sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Jego obrady z 23 listopada 1793 roku zakończyły się niestety uchyleniem wszelkich postanowień Sejmu Wielkiego.

Sejm Wielki (Sejm czteroletni) – obozy polityczne

Obrady Sejmu Wielkiego rzadko odbywały się w atmosferze zgody i jednomyślnego podejmowania decyzji. Sejm Wielki to bowiem trzy obozy polityczne:

• Obóz patriotyczny, obstający za koniecznością przeprowadzenia nowoczesnych reform przy pomocy Prus i jednoczesnego całkowitego uniezależnienia się od Rosji. Do obozu patriotycznego należeli Marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Stanisław Potocki, Ignacy Potocki oraz Adam Czartoryski. Stronnictwo patriotyczne Sejmu Wielkiego to cztery naczelne frakcje – postępowa, radykalna, umiarkowana oraz ziemiańsko-republikancka.
• Obóz hetmański, gromadzący zatwardziałych przeciwników nowego porządku czy reform, trwających w opozycji wobec dworu, wspierany przez rosyjskiego ambasadora. To przede wszystkim magnaci, tacy jak Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski. Chcieli wiecznego bezkrólewia i republiki ze znaczną przewagą magnaterii w Polsce.
• Obóz dworski, opowiadający się za podtrzymaniem silnych związków oraz zawiązania trwałego sojuszu z Rosją. Prymas Michał Poniatowski i kanclerz Jacek Małachowski wiernie wspierali króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, czego efektem były dążenia do wzmocnienia jego władzy, a wręcz rozszerzenia wpływów w kraju. Ta część Sejmu Wielkiego pragnęła ponadto większego udziału mieszczan w życiu publicznym oraz gwarancji opieki państwa nad chłopami.

Reformy Sejmu Wielkiego (Sejmu Czteroletniego)

Poza uchwaleniem Konstytucji 3 Maja Sejm Wielki zasłynął:

• Prawem o sejmikach z 1791 roku – wprowadzono decydującą większość głosów, zlikwidowano przysięgi poselskie oraz prawa polityczne szlachty bez dóbr ziemskich (tak zwanej szlachty gołoty).
• Prawem o miastach z 1791 roku – mieszczanie miast królewskich zostali w prawach praktycznie zrównani ze szlachtą.
• Reformą wojskową – wzrosła ilość żołnierzy w armii polskiej (do 100 tysięcy) i uchwalono podatki na ich utrzymanie. W rzeczywistości jednak powołanie do wojska otrzymało jedynie 65 tysięcy osób.

Konstytucja 3 Maja

Konstytucja 3 Maja, uchwalona przez Sejm Wielki w 1791 roku, to ustawa rządowa, pierwszy tego typu dokument w Europie i drugi na świecie, po Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Ta ustawa zasadnicza narzucała zmianę ustroju w Polsce na monarchię konstytucyjną (koniec magnackiej oligarchii i dominacji szlachty w państwie).

Konstytucji 3 Maja Sejmu Wielkiego zawdzięczamy zdecydowaną próbę walki z szerzącą się w kraju anarchią: znosiła ona liberum veto, nadmierne prawa szlacheckie czy konieczność jednomyślności posłów podczas decydowania. Obowiązywała religijna tolerancja, swoboda wyznania, zniesiono prywatne armie, chłopi zyskali ochronę prawną (utrzymano ich pełną zależność od szlachty), a mieszczanie więcej praw, jak w dekrecie o miastach. Ponadto dzięki ustaleniom Sejmu Wielkiego zacieśniono unię polsko-litewską.

Sejm Wielki wprowadził Konstytucją 3 Maja klasyczny trójpodział władz w państwie - na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawcza to izby senatorska (132 senatorów) i poselska (204 posłów i 24 plenipotentów z miast królewskich), które składały się na sejm, zwoływany w trybie zwyczajnym co dwa lata, kontrolujący organa państwowe, wybierany na dwa lata.

Za sprawowanie władzy wykonawczej miał być odtąd odpowiedzialny król oraz Straż Praw, czyli rada ministrów, odpowiedzialna bezpośrednio przed sejmem. W miastach organem administracyjnym Sejm Wielki ustanowił Komisję Policji. Władza sądownicza to wciąż Trybunał Koronny i Litewski, a dodatkowo także sądy magistrackie (jedynie na terenie miast) oraz sądy apelacyjne wydziałowe.