Liberum veto

Liberum veto to zasada ustrojowa, która pozwalała na zerwanie obrad sejmu przez posła bez podawania uzasadnienia.

Co to jest Liberum veto?

Liberum veto (z łaciny „wolny sprzeciw” lub potoczniej „nie pozwalam”) to zasada w ustroju Rzeczpospolitej Obojga Narodów, według której każdy z posłów mógł podczas obrad zerwać posiedzenie sejmu. W wyniku sprzeciwu każda z uchwalonych ustaw była unieważniana. Liberum veto szlachcic musiał złożyć osobiście w formie ustnej lub pisemnej podczas sesji sejmowej albo w odpowiednim sejmiku.

Idea Liberum veto narodziła się wskutek konfliktu między władzą monarszą a szlachecką. Miała też wiele wspólnego z postępującą korupcja posłów tak wewnątrz kraju, jak i ze strony innych państw. Według ogólnego przekonania w owych czasach liberum veto dawało możliwość nieprzekupionemu posłowi sprzeciwić się szkodliwym ustawom forsowanym przez skorumpowanych szlachciców.

Liberum veto – pierwsze użycie

Geneza Liberum veto sięga 1652 roku, kiedy to podstarości upicki delegowany z województwa trockiego, Władysław Siciński, powiązany politycznie z hetmanem wielkim litewskim Januszem Radziwiłłem, nie zgodził się na przedłużenie obrad sejmu zwyczajnego. Marszałek sesji, Andrzej Maksymilian Fredro, wobec nieobecności posła trockiego w kolejnych dniach obrad, potwierdził zerwanie sejmu.

Jednak oficjalnie do pierwszego zastosowania Liberum veto doszło kilkanaście lat później. W 1669 roku na sejmie koronacyjnym w Krakowie. Sprzeciw wobec koronacji na króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego zgłosił poseł ziemi wołyńskiej, Jan Aleksander Olizar. Ten przypadek uważany jest za pierwszy tego typu, ponieważ faktycznie sprzeciwiono się postanowieniom, a nie długości obrad sejmu.

W kolejnych latach, w XVII i XVIII wieku, do zastosowania Liberum veto doszło 73 razy. Najwięcej posłów zrywających sejm pochodziło z Litwy i Rusi. Zdecydowanie mniej sprzeciwów zgłosili posłowie małopolscy, wielkopolscy i mazowieccy.

Liberum weto straciło swoją moc za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, gdy zwoływano sejmy skonfederowane, podczas których zasada jednomyślności nie miała racji bytu. Ustawy przeforsowywano bowiem większością głosów.

Liberum veto — skutki

Liberum veto miało swoje pozytywne i negatywne oblicze. Z jednej strony ograniczało władzę królewską, co w świetle wolnej elekcji (wybierani królowie często nie byli Polakami, a ich interesy nierzadko pokrywały się z interesami państw, z których pochodzili) miało pozytywny skutek. Polska szlachta miała stanowić o sprawach Polski.

Z drugiej strony obrady sejmu mógł zerwać jeden delegowany, który został uprzednio skorumpowany. Nadmierne używanie Liberum veto doprowadziło do zaprzestania dążenia do kompromisu oraz paraliżu ustawodawstwa i powoływania pospolitego ruszenia.

Liberum veto — zniesienie

W drugiej połowie XVIII wieku podjęto ostatnie próby o pozytywnym wydźwięku zerwania sejmu poprzez użycie Liberum veto. Pierwsza dotyczy sprzeciwu Józefa Wybickiego wobec postanowień Sejmu Repninowskiego w latach 1767-1768, zgromadzenia sterowanego przez Moskwę. Drugie pozytywne użycie Liberum veto związane jest z głośnym wystąpieniem Tadeusza Reytana podczas Sejmu Rozbiorowego (1773-1775).

Kres Liberum veto przyniosła Konstytucja 3 maja, w której uchwalono na stałe zasadę większościową.