Sejm walny

Sejm walny rozpoczął polską demokrację szlachecką, kładąc podwaliny pod parlament Korony Królestwa Polskiego.

Pierwszy sejm walny

Umowną datą narodzin powstania polskiego sejmu oraz parlamentaryzmu w Polsce jest 18 stycznia 1493 roku. To wtedy właśnie w Piotrkowie Trybunalskim podczas obrad sejmu walnego na scenie politycznej obok Senatu zadebiutowała Izba Poselska. Obrady na szczycie poprzedzały drobniejsze sejmiki, już czternastowieczne, a w zasadzie zjazdy ogólnopaństwowe, podczas których dokonywano wyboru szlacheckich przedstawicieli poszczególnych dzielnic kraju, późniejszej Izby Poselskiej na sejmie walnym.

Zjazdy były niezwykle powszechne, a uczestnictwo w nich dość prestiżowe – w końcu w tej samej sali zasiadali również król, rada królewska, najwyżsi urzędnicy w Polsce, szlachta. Zmieniano prawo, podpisywano najistotniejsze dokumenty oraz umowy, zatwierdzano traktaty o randze europejskiej.

Nie doceniono wówczas jednak rangi tego wydarzenia i pierwszy sejm walny był w stanie jedynie potwierdzić obowiązujące już przywileje społeczne i uchwalić nowe podatki. Na posiedzeniu sejmu walnego w Piotrkowie nie zapadły żadne istotne uzgodnienia.

Początek nowych struktur i powstanie sejmu walnego w później znanym nam kształcie to spora zasługa króla Jana Olbrachta, panującego od 1492 roku. Pragnął on bowiem reform Polski, opierając je na szlachcie. W ramach stopniowego w kolejnych latach zmniejszania znaczenia władzy królewskiej wzrastała rola sejmu walnego, którego organizacja ostatecznie utrwaliła się za czasów Zygmunta I Starego.

Sejm walny – skład

Z czego składał się sejm walny?

• Król, stojący na czele trzech stanów sejmujących, z prawem do decydowania o harmonogramie i tematyce obrad sejmu walnego. Jako przewodniczący Senatu przedstawiał szlachcie legacje, instrukcje królewskie, w których informował o stanie i obecnej sytuacji kraju. Król odpowiadał za wydawanie konstytucji oraz za to, aby efekty postanowień obrad były przestrzegane. Mógł również wzywać na posiedzenia Senatu jego członków poza regularnymi spotkaniami Sejmu Walnego, wyznaczonymi w harmonogramie obrad.
• Senat, pierwotnie rolę tę pełniła rada królewska. W skład Senatu wchodziło 140 dożywotnio wybieranych senatorów z najbogatszych rodów, najważniejszych świeckich oraz duchownych urzędników w państwie: to wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi, ministrowie.
• Izba Poselska, czyli posłowie ziemscy z poszczególnych sejmików pod wodzą marszałka. Od czasów unii lubelskiej ustalono liczbę posłów na 170 (48 z terenu Litwy), których obowiązywała przysięga – głosowanie musiało odbywać się w zgodzie z instrukcją, a nie z własnym sumieniem posła. Projekty ustaw państwowych przygotowywały właśnie komisje poselskie.

Sejm walny – kompetencje

Czasy pierwszych sejmów walnych to okres, kiedy nie nadużywano jeszcze liberum veto, tak jak w XVII wieku. Złota wolność szlachecka była więc bezpieczna, a wszelkie decyzje w trakcie obrad miały zapadać jednomyślnie. Jakie kompetencje posiadał sejm walny?

• odpowiadał za przyjmowanie wszelkich delegacji dyplomatycznych, pertraktował w sprawie podpisywania traktatów pokojowych oraz sojuszniczych.
• nakładał podatki.
• mógł zwołać pospolite ruszenie.
• udzielał amnestii i dysponował prawem łaski.
• sprawował kontrolę nad królem Polski za czasów królów elektów.

Za czasów króla Zygmunta Augusta członkom sejmów walnych udało się bardzo dużo. W latach 1562-69 skutecznie bowiem uchwalono zakaz posiadania przez jedną osobę więcej niż jednego urzędu państwowego, egzekucję majątków króla z rąk magnaterii, lustrację królewszczyzn. Ponadto powstał Trybunał Koronny, system miar i wag, wojsko kwarciane, wprowadzono podatki od dochodów duchownych (nie w każdym przypadku).

Od 1573 roku zatwierdzono zasadność zwoływania obrad sejmu walnego raz na dwa lata po 6 tygodni. W sytuacjach nadzwyczajnych pozostawiano decyzję w rękach władcy, który mógł zwoływać posiedzenia poza harmonogramem, np. w przypadkach konfliktów zbrojnych.