Reformy Kazimierza Wielkiego

O Kazimierzu Wielkim mówi się, że ''zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną''. Opinia ta ma swoje podłoże w wielkich przemianach gospodarczo-społecznych, które dokonały się na ziemiach polskich za czasów jego panowania.

Budowniczy miast i wsi

Jedna z kronik ówczesnej doby podaje, że za czasów tego króla ''w borach, lasach, zagajnikach i w miejscach porosłych krzewami zostało osadzonych tyle wsi i miast, ile niemal było kiedy indziej w Królestwie Polskim''. Z czasów Kazimierza zachowało się około tysiąca dokumentów lokacyjnych. Nie były to jednak tylko lokacje nowych wsi, ale też poprawianie wcześniej powstałych.

Król dbał również o rozwój miast. Wyśmienitą charakterystykę działalności władcy na tym polu zamieściła ''Kronika katedralna krakowska'': ''Tak tedy król ten ponad wszystkich monarchów polskich dzielnie rządził rzeczą pospolitą, albowiem jak drugi Salomon podniósł do wielkości dzieła swoje - murował miasta, zamki, domy. Naprzód ozdobił zamek królewski podziwu godnymi domami, wieżami, rzeźbą, malowidłami, dachami wielkiej piękności. Naprzeciw zaś zamku krakowskiego, po drugiej stronie Wisły, koło kościoła, który się nazywa Skałka, wymurował miasto, które od imienia swego nazwał Kazimierzem, jak również wiele innych miast [...] Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnymi murami, domami i wysokimi wieżami, nadzwyczaj głębokimi rowami i innymi urządzeniami obronnymi otoczył, na ozdobę narodowi, na schronienie i opiekę Królestwa Polskiego”. Wspomniany Kazimierz został lokowany w 1335 r., a w 1366 r. powstał Kleparz. W ten sposób powstało krakowskie trójmiasto.

Oczkiem w głowie króla było górnictwo solne. Najstarsze złoża soli na ziemiach polskich odkryto w 1251 w Bochni, ale dopiero czasy ostatniego Piasta na polskim tronie doprowadziły do rozwoju tej gałęzi przemysłu. Kazimierz dał prawne podstawy rozwojowi górnictwa w Polsce, ogłaszając w 1368 r. specjalną ordynację górniczą. Ustalała ona dokładnie organizację pracy w bocheńsko-wielickich żupach solnych oraz określała kierunki eksportu soli za granicę.

Portret Kazimierza Wielkiego autorstwa Leopolda Löfflera (fragment)fot. Wikimedia Commons

Najdonioślejszym aktem prawnym króla Kazimierza było wydanie statutów, które od jego imienia zwiemy kazimierzowskimi. Cytowana już wcześniej ''Kronika katedralna krakowska'' w taki oto sposób opisuje genezę ich wydania: ''A ponieważ w Królestwie Polskim sądy prawa polskiego od dawnych czasów sądziły według pewnych zwyczajów, czy nawet według zepsucia przekupstwem, które różni na różne sposoby zmieniając, dopuszczali się licznych fałszywych orzeczeń i nieprawości, ten król, zapalony umiłowaniem sprawiedliwości, zwoławszy prałatów i szlachtę - baronów całego swojego Królestwa, odrzucił wszystkie zwyczaje niezgodne z rozsądkiem i z prawem, a rozstrzygnięcia odpowiadające i prawu, i rozsądkowi [...] za wspólną zgodą prałatów i baronów ujął w formę pisaną, aby były przestrzegane po wieczne czasy''. Królewskie prawo przybrało postać odrębnych statutów dla Wielkopolski i Małopolski. Pierwszy z nich liczył 34, natomiast drugi 25 artykułów. W latach następnych dopisywano do statutów nowe artykuły, a także dołączano
tzw. ekstrawaganty (tj. pojedyncze normy ustawowe) oraz prejudykaty (wyroki o charakterze precedensowym lub fikcyjnym). Połączone edycje statutów wielkopolskich i małopolskich łącznie z uzupełnieniami tworzyły w wiekach następnych tzw. zwody, stanowiące przez wieki podstawę obowiązującego w Polsce prawa.

Innym ważnym osiągnięciem prawodawczym Kazimierza Wielkiego było powołanie w 1356 r. do życia na zamku krakowskim sądu najwyższego prawa niemieckiego. Sąd ten złożony był z dwu instancji. W niższej składać się miał z wójta tegoż sądu i 7 ławników wybieranych spośród zasadźców, natomiast w drugiej instancji z tegoż wójta oraz rajców 6 miast małopolskich (Krakowa, Kazimierza, Bochni, Wieliczki, Olkusza i Nowego Sącza), po dwóch z każdego miasta. Sąd otrzymał od króla egzemplarz ''Zwierciadła saskiego'', ówczesnej podstawy prawa niemieckiego. Sądził w instancji sprawy wójtowsko-sołtysie, w wyższej zaś stanowił królewski sąd apelacyjny dla miast polskich, które odtąd, podług zamysłu króla, nie powinny zwracać się po porady prawne w sprawach wątpliwych do Magdeburga.

Kazimierz Wielki przeprowadził także reformę systemu finansowego. Wybijano wówczas monety srebrne, tzw. kwartniki, czyli półgrosze. Pod koniec jego rządów bito też tzw. ''grosze krakowskie''. Przez cały okres panowania Kazimierza dominowały jednakże grosze praskie, które częściowo były emitowane w Polsce. U schyłku panowania król wydał rozporządzenie, które miało na celu umocnienie wartości polskie monety. Władca pod różnymi karami nakazał przyjmowanie świadczeń w monecie królewskiej, a nie w monecie innych krajów. Wszystkie te zamierzenia zmierzały w kierunku stabilizacji pieniądza, a to z kolei korzystnie wpływało na wzmocnienie królewskiego autorytetu zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz państwa.

Powstanie uniwersytetu

Ogromną zasługą Kazimierza Wielkiego było utworzenie w Krakowie w 1364 r. uniwersytetu. Przywilej fundacyjny wydał władca 12 maja, pisząc w nim: ''niechże tam będzie nauk przemożnych perła, aby wydawała męże, dojrzałością rady znakomite, ozdobą cnót świetne i w różnych umiejętnościach biegłe''. Powstały uniwersytet składał z trzech wydziałów (sztuk wyzwolonych, prawa i medycyny). Do klasycznego modelu uniwersytetu średniowiecznego brakowało jeszcze wydziału teologicznego, który powstał w Krakowie dopiero pod koniec XIV w. Uniwersytet stworzono według modelu uczelni z Bolonii i Padwy. Studenci ze swego grona wybierali rektora. Profesorowie mieli zagwarantowane pensje z dochodów krakowskich żup solnych (z wyjątkiem wydziału sztuk wyzwolonych, którego wykładowca czerpał dochody z kościoła parafialnego NMP). Wszechnica po śmierci Kazimierza Wielkiego szybko podupadła. Powróciła jednak do życia w końcu XIV w.

Kazimierz Wielki na obrazie Wojciecha Gersona 'Przyjęcie Żydów' (fragment)fot. Wikimedia Commons

W XIV w. państwa Europy Środkowej (Czechy, Węgry i Polska) przeszły szeroko zakrojoną modernizację. Była ona możliwa dzięki wybitnym monarchom, którzy w pełni świadomie i energicznie przeprowadzali głębokie reformy państwa. Dzięki panowaniu Karola IV w Czechach, Ludwika Andegaweńskiego na Węgrzech i Kazimierza Wielkiego w Polsce kraje tego regionu przeszły długą drogę ewolucji ustrojowej, gospodarczej i kulturalnej. Niewątpliwie największe wysiłki modernizacyjne przedsięwzięli Luksemburgowie w Czechach i Andegawenowie na Węgrzech, ale również Kazimierz Wielki skutecznie wykorzystał nadarzającą się możliwość przebudowy państwa i zbudowania silnych podstaw władzy. Przyczyniły się one do rozwoju gospodarczego Polski, która wraz z innymi państwami Europy Środkowej przeżywała wówczas okres wspaniałego rozkwitu, gdy tymczasem Europa Zachodnia znajdowała się w XIV stuleciu w kryzysie.

###Prof. Stanisław Sroka dla Wirtualnej Polski