Konfederacja Targowicka

Czym była konfederacja targowicka?

Konfederacja targowicka była następstwem sprzeciwu prorosyjskiej magnaterii wobec postanowień Sejmu Czteroletniego. Do zawiązania konfederacji doszło 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu.

Konfederacja targowicka – geneza

Przyczyną zawiązania konfederacji targowickiej było niezadowolenie polskich magnatów o poglądach prorosyjskich z reform wprowadzonych przez Sejm Czteroletni, a przede wszystkim z uchwalenia Konstytucji 3 maja.

Ustawa zasadnicza z 1791 roku wywołała wśród Polaków euforię, zwłaszcza że rok wcześniej podpisano z Prusami porozumienie zapobiegające ingerencji pruskiej w sprawy polityki polskiej. Zwolennikiem konstytucji był także król Stanisław August Poniatowski.

Konfederacja targowicka – zawiązanie

Do zawiązania konfederacji doszło nieoficjalnie 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu. Patronką przedsięwzięcia była caryca Katarzyna II, a inicjatorem Stanisław Szczęsny Potocki. Nazwa konfederacji targowickiej pochodzi od miasteczka Targowica znajdującego się na Kresach Wschodnich, gdzie oficjalnie doszło do podpisania aktu konfederacyjnego, w nocy z 18 na 19 maja 1792 roku.

Akt zawierał 40 stron tekstu, nad którego redakcją czuwał rosyjski generał, Wasilij Popow. Pod dokumentem podpisali się między innymi wspomniany Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szymon Kossakowski czy Dyzma Bończa-Tomaszewski.

Konfederacja targowicka – przebieg

Zaraz po podpisaniu aktu konfederacji targowickiej, na prośbę magnatów Katarzyna II zorganizowała zbroją interwencję, wprowadzając do Polski stutysięczną armię rosyjską. W ten sposób rozpoczął się konflikt zwany „wojną o Konstytucję 3 maja”.

Dwa zwycięstwa polskich oddziałów pod Zieleńcami, a potem pod Dubienką nie powstrzymały licznych wojsk rosyjskich, które dotarły aż do linii Wisły. W związku z tymi wydarzeniami oraz z obawy przed zmuszeniem do spłaty zaciągniętych w Rosji długów król Stanisław August Poniatowski zdecydował się przerwać walki i przyłączyć osobiście do konfederacji targowickiej. W konsekwencji najważniejsi generałowie, w tym Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski, zrezygnowali z pełnionych w armii funkcji, a wielu polskich szlachciców udało na emigrację.

Po kapitulacji króla Targowiczanie opanowali wszystkie województwa, gdzie zlikwidowali organy i instytucje ustanowione przez Sejm Czteroletni.

25 czerwca 1792 roku wojska rosyjskie opanowały tereny litewskie, gdzie zawiązano konfederację Wielkiego Księstwa Litewskiego.

6 września doszło do oficjalnego połączenia konfederacji litewskiej i koronnej w jedną Najjaśniejszą Konfederację Obojga Narodów. Inicjatywie pobłogosławił papież Pius VI oraz kilku dostojników kościelnych, na przykład biskup przemyski Michał Sierakowski czy biskup łucki Adam Naruszewicz. Skutkiem konfederacji było zerwanie stosunków dyplomatycznych z państwami europejskimi, a przede wszystkim z Francją, a także rabunki i grabieże majątku państwowego oraz prywatnego należącego do przeciwników konfederacji targowickiej.

Kres konfederacji targowickiej położyły postanowienia sejmu grodzieńskiego. Podczas obrad posłowie zaakceptowali bowiem traktat podziałowy ziem Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego między Rosją a Prusami. Targowiczanie spodziewali się co prawda aneksji pewnej części Kresów Wschodnich przez carycę Katarzynę II, jednak sprzeciwili się zajęciu ziem polskich przez Prusy. Konfederacja targowicka została rozwiązana 15 września 1793 roku, a w jej miejsce zawiązano konfederację grodzieńską.

Konfederacja targowicka – następstwa

Niestabilna sytuacja polityczno-społeczna w Polsce sprawiła, że w 1793 roku doszło do II rozbioru Polski. Brak regularnego wojska, a także emigracja lub stracenia przywódców uniemożliwiły przeciwstawienie się zaborcom.

Konfederatów z Targowicy rozliczyły samosądy podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Na śmierć skazano między innymi hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego, hetmana polnego litewskiego Józefa Zabiełło, biskupa inflanckiego Józefa Kazimierza Kossakowskiego czy biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego.

Przywódcy konfederacji targowickiej, Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki i Szymon Kossakowski zdołali zbiec z kraju, ale karę śmierci przez powieszenie wykonano in effigie (stracenie podobizny). Skonfiskowano również ich majątki, odebrano urzędy i skazano na wieczną hańbę.